Wedi ei gyhoeddi

Nawr mae Cadw yn galw am wybodaeth am berlau treftadaeth cudd eraill...

Mae Cadw, gwasanaeth amgylchedd hanesyddol Llywodraeth Cymru, wedi galw ar aelodau'r cyhoedd i awgrymu adeiladau, tirnodau a safleoedd o ddiddordeb ar gyfer rhestru a diogelu treftadaeth yng Nghymru.

Daw'r alwad ar ôl i Flwch Ffôn 161 yr AA gael statws rhestredig Gradd II — anrhydedd a roddwyd ym mis Mai 2020, yn dilyn argymhelliad gan Mr John Bell, un o drigolion Aberhonddu.

Wedi'i leoli ar yr A40 rhwng Crucywel a Thretŵr ym Mharc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog, mae'r blwch ffôn chwe deg oed yn un o ddim ond tri sydd wedi goroesi yn eu lleoliadau gwreiddiol yng Nghymru.

Bob blwyddyn, mae Cadw yn cynnal arolygon ac arolygiadau ar lawr gwlad mewn ystod eang o eiddo ledled Cymru — gan ddyfarnu statws rhestredig i ambell un sydd â gwerth arbennig i’r genedl am eu hanes, eu pensaernïaeth, a’u hoedran.

Fodd bynnag, er mwyn helpu i nodi a diogelu adeiladau, gwrthrychau a pherlau cudd Cymru drwy weddill y flwyddyn, mae Cadw yn annog aelodau o'r cyhoedd i argymell tirnodau llai adnabyddus i'w harchwilio — yn union fel Blwch Ffôn 161 yr AA.

Diolch i Mr Bell, a roddodd wybod i gorff treftadaeth Cymru am y trydydd blwch heb ei restru ym mis Ionawr eleni, mae pob un o dri blwch ffôn yr AA yng Nghymru bellach yn cael eu diogelu gan Cadw fel adeiladau rhestredig Gradd II — gyda blwch 289 wedi'i leoli ym Mhontarfynach, Ceredigion, a blwch 580 ar Benrhyn Llŷn.

Wedi'u hadeiladu gan gyn-filwyr rhyfel anabl yn Enham Industries yn Hampshire, roedd y blychau hyn wedi'u rhifo yn olygfa gyffredin ar ochrau ffyrdd yn y 1950au. Byddent wedi cynnwys diffoddwyr tân, mapiau ffyrdd a ffôn i alw am gymorth pe bai car yn torri i lawr — a dim ond drwy brif allwedd a roddwyd i aelodau'r Automobile Association (AA) y byddai modd eu hagor.

Dywedodd Mr Bell, sy'n 64 oed:

"Pan symudais i ardal Aberhonddu ddeunaw mis yn ôl, roeddwn eisoes yn gyfarwydd â Blwch AA 161 — ar ôl ei ddefnyddio fel aelod o'r AA ddeugain mlynedd yn ôl.

"Rydw i wedi bod â diddordeb mewn cadw adeiladau erioed, felly ar ôl gweld ei ddyluniad trawiadol o unigryw eto flynyddoedd lawer yn ddiweddarach, es i ati i wneud rhywfaint o ymchwil.

"Cyn bo hir dysgais mai dim ond llond llaw o flychau’r AA sydd ar ôl yn eu lleoliadau gwreiddiol ledled y wlad, felly pan sylweddolais nad oedd hwn wedi'i restru eto, ysgrifennais at Cadw ar unwaith. 

"Yn dilyn gohebiaeth fer gyda thîm Diogelu a Pholisi Cadw, roeddwn yn falch o weld Blwch AA 161 yn derbyn statws rhestredig Gradd II yn y gwanwyn. Mae'r gweddill yn hen hanes!"

Dywedodd Dr Chris Stiefvater-Thomas, Swyddog Adeiladau Rhestredig Cadw,

"Mae Blwch Ffôn 161 yr AA a'i ddwy chwaer flwch yn nodi chwyldro symudedd yng Nghymru ar ôl y rhyfel.

"Pan ddaeth dogni petrol i ben ar ddechrau'r 1950au, cynyddodd perchnogaeth ceir ymhlith gweithwyr ffatrïoedd Cymru, gwneuthurwyr dur a glowyr — ac arweiniodd hyn at gynnydd yn nifer aelodau’r AA a dyfodiad Blychau Ffôn yr AA yng Nghymru, yn union fel blwch 161.

"Rydym wrth ein boddau ein bod wedi gallu cwblhau'r set o dri thirnod rhestredig a hoffem ddiolch i Mr Bell am roi gwybod i ni am leoliad blwch 161. Mae mewnbwn Mr Bell yn profi gwerth ymddiddori yn eich hanes lleol, gydag awgrymiadau fel hyn yn ein galluogi i warchod a diogelu perlau cudd am genedlaethau i ddod.

"Yn ystod gweddill 2020, byddwn yn parhau i ddilyn awgrymiadau gan y cyhoedd i arolygu ac archwilio tirnodau ein treftadaeth. Mae cyfyngiadau teithio sydd ar waith o ganlyniad i'r pandemig yn medru gwneud hyn yn fwy anodd, ac mae’n rhaid i adeiladau sydd dan fygythiad cael blaenoriaeth, ond rydym bob tro’n edrych ymlaen at dderbyn argymhellion gan y cyhoedd o ran gwrthrychau, adeiladau a henebion diddorol yng Nghymru — waeth pa mor fawr neu fach ydyn nhw."

Dywedodd y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth, yr Arglwydd Elis-Thomas:

"O flychau ffôn i gestyll canoloesol a hyd yn oed arwyddion ffyrdd yr ugeinfed ganrif, mae adeiladau hanesyddol yn rhan werthfawr o dreftadaeth Cymru.

"Gan gyfrannu at ein hunaniaeth a'n hymdeimlad o le, mae pob rhestriad yn chwarae rhan yr un mor bwysig wrth ein helpu i ddeall ein hanes, ynghyd â hyrwyddo delwedd gadarnhaol o Gymru ledled y byd. Ychydig iawn o adeiladau o ail hanner yr ugeinfed ganrif, fel Blwch 161 yr AA, sydd wedi'u rhestru gan Cadw hyd yma, felly rydym yn arbennig o awyddus i restru rhagor o adeiladau a pherlau cudd haeddiannol o'r cyfnod hwn.

"Felly, byddem yn annog unrhyw un sydd â safle o bwysigrwydd hanesyddol neu bensaernïol arbennig mewn golwg — o unrhyw gyfnod — i gysylltu â Cadw. Drwy wahodd cyfranogiad y cyhoedd, gobeithiwn ysgogi eu mwynhad yn yr adeiladau hyn, a’u diogelu er budd cenedlaethau'r dyfodol."