Rydym ni’n defnyddio JavaScript i osod y rhan fwyaf o’n cwcis. Yn anffodus, nid yw JavaScript yn rhedeg ar eich porwr, felly ni allwch newid eich gosodiadau trwy ddefnyddio’r dudalen hon. I reoli eich gosodiadau cwcis trwy ddefnyddio’r dudalen hon, rhowch gynnig ar droi JavaScript ymlaen yn eich porwr.

Gwybodaeth am gwcis

Rydym wedi arbed rhai ffeiliau o’r enw cwcis i’ch dyfais. Mae’r cwcis hyn:

  • yn hanfodol i waith y safle
  • yn helpu gwella’n gwefan trwy gasglu gwybodaeth ac adrodd am sut rydych chi’n ei defnyddio

Hefyd, hoffem arbed rhai cwcis i helpu:

  • gwella ein gwefan trwy fesur y defnydd o’n gwefan
  • cofio eich gosodiadau
Newid gosodiadau cwcis

Rydych chi wedi derbyn yr holl gwcis ar gyfer y wefan hon. Gallwch newid eich dewisiadau ar gyfer cwcis unrhyw bryd.

Wedi ei gyhoeddi

Yn eistedd ar fryncyn coediog yn edrych dros wastadedd o dir âr a thir pori, mae Pen-y-Graig yn Sir Ddinbych wedi bod yn dyst i ganrifoedd o newidiadau i arferion ffermio ac i fywyd gwledig Cymru.

Mae ei waith coed hynaf yn perthyn i’r Canol Oesoedd diweddar, ond ailadeiladwyd y ffermdy yn yr ail ganrif ar bymtheg o gerrig a gloddiwyd o’r bryncyn. Bryd hynny ychwanegwyd llawr uchaf a chorn simdde; roeddent yn rhoi i’r ffermwr a’i deulu fwy o gysur a phreifatrwydd ac yn eu gosod ymhellach ar wahân yn gymdeithasol oddi wrth eu gweision.

Yn yr 1800au cynnar, yn dilyn y deddfau Cau Tiroedd a'r chwyldro amaethyddol, cafodd y tŷ ei wella eto gydag adain gefn uwch na’r hen dŷ yn cael ei hychwanegu. Yn ddiweddarach ychwanegwyd llaethdy a golchdy.

Mae’r tŷ sydd yn awr wedi ei restru’n un gradd II* yn cynnwys nodweddion sydd wedi goroesi o bob cyfnod o’i hanes hir. Mewn ystafell yn y llofft gallwch ddarllen arysgrif wedi ei pheintio: ‘JW:EB 1775’. Wyddom ni ddim eto blaenlythrennau pwy ydynt, na llawer am breswylwyr y ffermdy dros y canrifoedd.

Listed building - Peny y Graig farmhouse - internal room showing timber beams

Roedd Watkin Williams, barnwr o gyfnod Victoria ac Aelod Seneddol, yn honni fod Pen-y-Graig wedi bod ym meddiant ei deulu af, ac iddynt fod ymhlith yr anghydffurfwyr cyntaf yn yr ardal.

Watkin Williams oedd y cyntaf i alw yn y Senedd am gael gwared ar statws Eglwys Loegr fel crefydd swyddogol Cymru, oherwydd erbyn hynny roedd y Methodistiaid, y Bedyddwyr a’r Annibynwyr yn llawer mwy niferus na’r Anglicaniaid yng Nghymru. Er mawr gywilydd, bu farw Williams o drawiad ar y galon tra’n ymweld â phuteindy yn Nottingham ym 1884, ond parhaodd ei achos ac yn y pen draw, ym 1920, llwyddodd.

Ynghyd â’r tŷ, mae ysgubor, ydlofft a hen gertws a stablau o’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, beudy, thŷ bach a sied wair a ychwanegwyd yn union wedi’r Ail Ryfel Byd oll wedi eu rhestru’n rhai gradd II.

Fersiwn wedi ei golygu (a’i chyfieithu) o erthygl a ymddangosodd yn gyntaf yn Listed Heritage, cyfnodolyn aelodaeth y Listed Property Owners’ Club sydd yma.

Gallwch gael gwybodaeth ar sut mae adeiladau’n cael eu dewis ar gyfer eu rhestru a sut i ofyn am i adeilad gael ei ychwanegu i’r Rhestr yma.