Rydym ni’n defnyddio JavaScript i osod y rhan fwyaf o’n cwcis. Yn anffodus, nid yw JavaScript yn rhedeg ar eich porwr, felly ni allwch newid eich gosodiadau trwy ddefnyddio’r dudalen hon. I reoli eich gosodiadau cwcis trwy ddefnyddio’r dudalen hon, rhowch gynnig ar droi JavaScript ymlaen yn eich porwr.

Gwybodaeth am gwcis

Rydym wedi arbed rhai ffeiliau o’r enw cwcis i’ch dyfais. Mae’r cwcis hyn:

  • yn hanfodol i waith y safle
  • yn helpu gwella’n gwefan trwy gasglu gwybodaeth ac adrodd am sut rydych chi’n ei defnyddio

Hefyd, hoffem arbed rhai cwcis i helpu:

  • gwella ein gwefan trwy fesur y defnydd o’n gwefan
  • cofio eich gosodiadau
Newid gosodiadau cwcis

Rydych chi wedi derbyn yr holl gwcis ar gyfer y wefan hon. Gallwch newid eich dewisiadau ar gyfer cwcis unrhyw bryd.

Dangosodd gwaith cloddio rhwng 1930 a 1932, a arweiniwyd gan V. E. Nash-Williams o Amgueddfa Genedlaethol Cymru, y dechreuwyd adeiladu'r fryngaer yn ystod y drydedd ganrif CC — tua 2,300 o flynyddoedd yn ôl — fel clostir llai wedi'i amgylchynu gan un clawdd a ffos. Gellir gweld rhan fach o'r sylfeini hyn o hyd y tu allan i'r prif gloddiau ar yr ochr ogledd-ddwyreiniol. Tua 150 o flynyddoedd yn ddiweddarach, newidiwyd y prif glostir drwy adeiladu cloddiau ychwanegol. Cafodd ochr allanol y clawdd mewnol ei hatgyfnerthu â rhesi o gerrig a thorrwyd y ffosydd i mewn i'r creigwely calchfaen.

Yn yr ardaloedd a gafodd eu cloddio, prin oedd y dystiolaeth i ddangos bod tai crwn yn y prif glostir, ond mae'n debygol iawn bod mwy o bobl yn byw yma nag y mae'r canlyniadau hyn yn awgrymu. Dangosodd yr esgyrn a gloddiwyd fod anifeiliaid domestig fel defaid a moch yn ogystal â cheirw coch yn bresennol.  Daethpwyd o hyd i dystiolaeth o waith llosgi, toddi copr, cerfio cyrn a choginio/bwyta hefyd sy'n dangos y cynhaliwyd amrywiaeth o weithgareddau yma.

Dechreuodd trydydd cam — a cham olaf — y gwaith adeiladu ym Mryngaer Oes Haearn Llanmelin tua 50CC pan gafodd y fynedfa ei hailfodelu a'i hatgyfnerthu. A allai hyn awgrymu bod mwy o fygythiad o ymosodiadau ar y pryd?

Cafodd ochr ogleddol y fynedfa ei thorri'n ôl a'i hailorchuddio er mwyn codi llwyfannau pren ar bob ochr i greu porth cadarnach. Cafodd palisau pren eu hadeiladu ar ben y cloddiau hefyd. Credwyd i'r rhannau ychwanegol gael eu hadeiladu tua'r adeg hon, a hynny o bosibl er mwyn corlannu anifeiliaid. Fodd bynnag, mae esgyrn dynol a ganfuwyd yn yr ardal hon a'r ffaith nad oedd mynedfeydd i'r clostiroedd llai o faint yn awgrymu y gallai'r ardal ychwanegol hon fod wedi cael ei defnyddio at ddibenion hollol wahanol - dibenion angladdol o bosibl.

Mae crochenwaith a ganfuwyd yn Llanmelin, sy'n dyddio o tua 75OC, yn awgrymu y cefnwyd ar y fryngaer yn ystod y cyfnod hwn, gan na ddaethpwyd o hyd i unrhyw grochenwaith mwy diweddar. 

Roedd gweithgarwch mwy diweddar rydym yn gwybod amdano ar y safle wedi'i ganoli yn y rhan ychwanegol, lle mae adfeilion llwyfannau dau gwt crwn canoloesol. Yn fwy diweddar, roedd y fryngaer yn rhan o ardal hyfforddi'r Weinyddiaeth Amddiffyn yng Nghaer-went. Heddiw, mae'r fryngaer yn eiddo i Cadw ac mae'r tir o'i chwmpas yn gartref i lawer o rywogaethau o fflora a ffawna.

Yn 2012, gwnaeth Cadw waith cloddio yn y fryngaer gyda help llawer o aelodau o'r gymuned fel rhan o Brosiect Cymuned Llanmelin. Nod y prosiect yw rhoi cyfleoedd i bobl o bob cefndir wneud gwaith archaeoleg gan ddefnyddio Llanmelin fel ffocws.

Roeddem am ddysgu mwy am ffordd o fyw pobl yn Llanmelin fel y gallwn adrodd stori'r trigolion hynny i ymwelwyr yn ogystal â hanes y fryngaer. 

Pryd roedd pobl yn byw yma a pha weithgareddau oedd yn digwydd? Oedd y bobl hyn yn rhan o lwyth y Silwriaid ac a oedd Llanmelin yn ganolfan gymdeithasol a gwleidyddol ar adeg goresgyniad y Rhufeiniaid?

Roedd pum cwys cloddio wedi'u lleoli yng nghyffiniau'r ardaloedd a gloddiwyd gan Nash-Williams. Roeddem am brofi cywirdeb ei ganfyddiadau a gweld a allem ddod o hyd i ragor o wybodaeth heb wneud llawer mwy o ddifrod i'r heneb.

Roedd un gwys gloddio yn canolbwyntio ar glawdd mewnol y prif glostir, un ar y fynedfa ac roedd y tair arall yn canolbwyntio ar ardaloedd y tu mewn i'r prif glostir.  Datgelodd y cwysi cloddio yn y prif glostir gyfres o nodweddion, gan gynnwys tomen sbwriel fawr. Roedd rhai tyllau pyst hefyd a allai ddynodi safleoedd strwythurau a ddefnyddiwyd i sychu a storio grawn, yn ogystal â rhai gylis. Er na allwn fod yn gwbl sicr, efallai bod y gylis yn dangos siâp crwn y tai sydd mor nodweddiadol o Oes yr Haearn ym Mhrydain.

Roedd y gwys gloddio yn y brif fynedfa yn cynnwys gwaddodion cymysg o'r adeg pan lenwodd Nash-Williams yr ardaloedd a gloddiwyd ganddo. O ganlyniad, roedd yn anodd iawn dehongli'r archaeoleg. Fodd bynnag, roedd yn amlwg bod y clawdd gogleddol wedi'i wneud o galchfaen.  Yn yr un modd, roedd prif glawdd mewnol y clostir wedi'i adeiladu o gerrig hefyd ond nid oedd iddo wyneb cerrig clir, sy'n mynd yn groes i ganlyniadau gwaith cloddio Nash-Williams.

Cafodd y ffos ei thorri i mewn i'r creigwely calchfaen a chafodd y cerrig a gliriwyd i greu'r ffos hon eu defnyddio i godi'r clawdd. Roedd torri'r ffos hon, sy'n gymharol ddwfn, yn gryn dipyn o gamp.

Rydym wrthi'n dadansoddi'r gwaith cloddio ei hun a'r symiau mawr o grochenwaith ac esgyrn anifeiliaid a ganfuwyd. Byddwn yn diweddaru'r wybodaeth cyn gynted ag y bydd yr arbenigwyr amrywiol wedi gorffen eu gwaith. 

Dengys yr asesiad cychwynnol o'r esgyrn anifeiliaid mai gwartheg oedd y rhywogaeth fwyaf cyffredin a ganfuwyd gyda rhai defaid neu eifr a moch yn ogystal â rhai darnau o gŵn, ceffylau a cheirw coch. Gallwn ddysgu llawer mwy am arferion amaethyddol drwy ddadansoddi ymhellach. Rydym yn gobeithio dysgu pa un a oedd gwartheg yn cael eu lladd yn ifanc am eu cig neu pa un a fyddent yn cael eu cadw i aeddfedu fel gwartheg llaeth. Efallai y gallwn ddweud pa un a oeddent yn pori ar y gorlifdir neu ar y tir uchel ger y fryngaer. 

Mae astudiaethau cychwynnol o'r crochenwaith yn awgrymu bod yr ardaloedd a gafodd eu cloddio yn cael eu defnyddio yng nghanol Oes yr Haearn - cyfnod rhwng 400 a 100CC. Bu cyfnod o weithgarwch cymharol ddwys yn y prif glostir yn ystod y ganrif gyntaf OC.