Rydym ni’n defnyddio JavaScript i osod y rhan fwyaf o’n cwcis. Yn anffodus, nid yw JavaScript yn rhedeg ar eich porwr, felly ni allwch newid eich gosodiadau trwy ddefnyddio’r dudalen hon. I reoli eich gosodiadau cwcis trwy ddefnyddio’r dudalen hon, rhowch gynnig ar droi JavaScript ymlaen yn eich porwr.

Gwybodaeth am gwcis

Rydym wedi arbed rhai ffeiliau o’r enw cwcis i’ch dyfais. Mae’r cwcis hyn:

  • yn hanfodol i waith y safle
  • yn helpu gwella’n gwefan trwy gasglu gwybodaeth ac adrodd am sut rydych chi’n ei defnyddio

Hefyd, hoffem arbed rhai cwcis i helpu:

  • gwella ein gwefan trwy fesur y defnydd o’n gwefan
  • cofio eich gosodiadau
Newid gosodiadau cwcis

Rydych chi wedi derbyn yr holl gwcis ar gyfer y wefan hon. Gallwch newid eich dewisiadau ar gyfer cwcis unrhyw bryd.

Er gwaethaf cyfres o rolau eiconig ar lwyfan a sgrin yn ystod hanner cyntaf yr 20fed ganrif, mae Paul Robeson, canwr, actor ac ymgyrchydd o America yn cael ei gofio'n well yng Nghymru nag yn ei wlad enedigol.

Sain cerddoriaeth

Yn ôl y sôn, roedd Robeson yn cerdded adref ar ôl perfformio yn y sioe gerdd Show Boat yn y West End yn Llundain ym 1928 pan glywodd gôr yn canu yn y stryd. Roedd y cantorion yn lowyr di-waith o Gymru a oedd wedi gorymdeithio i Lundain i brotestio yn erbyn tlodi ac amddifadedd yng nghymoedd y De. Ymunodd Robeson yn y canu yn y fan a'r lle, gan gyfrannu llais bas-bariton syfrdanol at eu rhengoedd. Dyna gychwyn cyfeillgarwch hir y dosbarth gweithiol Cymreig gyda seren du'r byd ffilm o New Jersey yn dod yn eiriolwr annhebygol.

Proud Valley film poster

The Proud Valley. © Everett Collection Inc / Alamy Stock Photo

Adleisiwyd yr olygfa hon yn The Proud Valley, a ryddhawyd ym 1940 ac a ffilmiwyd yn Llantrisant, Tonyrefail a Chwm Darran. Mae Robeson yn chwarae rhan morwr du Americanaidd (gyda'r enw trawiadol David Goliath) sy'n docio yng Nghaerdydd ac yn chwilio am waith yn y Cymoedd, lle mae'n cael ei fabwysiadu'n gyflym gan lowyr sy'n awyddus iddo ymuno â'u côr meibion. Yn y ffilm, mae cymeriad Robeson yn dod ar draws un achos yn unig o hiliaeth gan gyd-löwr, ac mae ei ffrindiau'n ei amddiffyn drwy ddweud 'Aren't we all black down that pit?’. Yn anffodus, mewn bywyd go iawn, ni fu pethau erioed mor hawdd â hynny i lowyr du Cymru.

Paul Robeson screen still from The Proud Valley

The Proud Valley, 1940. © South Wales Miners' Library. Casgliad y Werin Cymru

Rhan o'r gymuned

Yn ogystal â pherfformio ledled Cymru yn y 1930au, rhoddodd Robeson yn hael i gymunedau lleol. Ar 22 Medi 1934, roedd yn perfformio ym Mhafiliwn Pier Llandudno pan dorrodd y newyddion am ffrwydrad ym Mhwll Glo Gresffordd ger Wrecsam. O glywed am y trychineb, gwnaeth Robeson gyfraniad hael iawn i deuluoedd y 266 o ddynion a gollodd eu bywydau.

Cyfrannodd Robeson at gartref ymadfer Tal-y-garn ger Llantrisant hefyd. Adeiladwyd y plasty mawreddog tua 1880 ar gyfer y diwydiannwr G. T. Clark cyn iddo gael ei werthu i Bwyllgor Lles Glowyr De Cymru ym 1922. Ynghyd â'r driniaeth a gafodd miloedd o lowyr a anafwyd yn y tŷ a'r gerddi, roeddent yn mwynhau perfformiadau preifat gan Robeson ei hun hefyd.

Mae safle pafiliwn y pier a chartref ymadfer Tal-y-garn yn cael eu gwarchod fel Adeiladau Rhestredig erbyn hyn.

Rhoi rhywbeth yn ôl

Yn y 1950au, cafodd y Cymry gyfle i ad-dalu rhywfaint o haelioni Robeson. Wrth i'r Rhyfel Oer ddatblygu rhwng yr UDA a'r Undeb Sofietaidd, cafodd ei ddal yng nghanol yr helfa baranoid am ysbiwyr Comiwnyddol. Gwaharddwyd Robeson rhag perfformio a chafodd ei basbort ei ganslo, ac felly nid oedd yn gallu gadael yr UDA. Fe wnaeth y cymunedau yng Nghymru yr oedd wedi'u helpu chwarae rhan flaenllaw yn yr ymgyrch ryngwladol 'Let Paul Robeson Sing!' gan gyflwyno deiseb i Oruchaf Lys yr UDA ar ei ran.

Ym 1957, ac yntau'n dal i fethu â theithio, canodd dros y ffôn i bafiliwn gorlawn o 5,000 o bobl ym Mhorthcawl ar gyfer Eisteddfod y Glowyr. Erbyn hyn, mae gan y theatr restredig 'Ystafell Paul Robeson' er anrhydedd iddo, a'r Park and Dare Theatre, yn yr un modd, sef cartref Côr Meibion Treorci a berfformiodd yn yr Eisteddfod hefyd.

Paul Robeson standing at podium at National Eisteddfod, Ebbw Vale 1958

National Eisteddfod, Ebbw Vale 1958. © South Wales Miners' Library. Casgliad y Werin Cymru.

Ar y rheng flaen

Yng nghyngerdd Porthcawl, cyflwynwyd Robeson gan Will Paynter, Llywydd Ffederasiwn Glowyr De Cymru a chyn-filwr Rhyfel Cartref Sbaen. Pan arweiniodd cadfridogion ffasgaidd chwyldro yn erbyn llywodraeth etholedig Sbaen, ymladdodd cannoedd o wirfoddolwyr o Gymru i amddiffyn democratiaeth Sbaen. Ym 1938, canodd Paul Robeson i'r milwyr hyn ar y rheng flaen. Yn ddiweddarach, yng Nghyfarfod Coffa Cenedlaethol Cymru i'r 33 o Gymry a laddwyd yn y rhyfel, dywedodd 'These fellows fought not only for Spain, but for me and the whole world.' Cynhaliwyd y cyfarfod coffa ym Mhafiliwn Aberpennar, a gafodd ei ddymchwel yn 2007.

Spanish civil war memorial - close up of plaque

Cofeb rhyfel cartref Sbaen. © Hawlfraint y Goron 2022.

Cysylltiadau teuluol

Roedd Robeson yn ymweld â'i ewythr, Aaron Mossell, yn aml, a oedd yn byw yn Tiger Bay Caerdydd am 20 mlynedd a mwy. Yn y 1930au, ymgyrchodd Mossell yn erbyn cynghorwyr hiliol yng Nghaerdydd ac am dâl tecach i forwyr du. Mae dociau Bae Caerdydd wedi'u rhestru, ond ychydig sy'n weddill o gartrefi'r morwyr a gweithwyr y porthladd. Cafodd cartref Mossell yn Sgwâr Loudon ei ddymchwel yn y 1960au ac adeiladwyd tyrau fflatiau Loudon a Nelson yn ei le.

Paul Robeson walking with banner at anti-segregation march 1948

Robeson on an anti-segregation march 1948. © South Wales Miners' Library. Casgliad y Werin Cymru.

Mae'r Gymru yr oedd Paul Robeson yn gyfarwydd â hi ac a oedd mor annwyl iddo, gyda'i phyllau glo, neuaddau cerddoriaeth a Tiger Bay, wedi diflannu i bob pwrpas. Ond pe bai'n ymweld â Chymru heddiw, byddai'n dal i adnabod llefydd fel Tal-y-garn, dociau Caerdydd, Pafiliwn Porthcawl a rhai o greiriau rhestredig y diwydiant glo.

Gallwch archwilio pa dreftadaeth sy'n cael ei gwarchod yn eich ardal eich hun drwy ymweld â map rhyngweithiol, ar-lein Cadw, Cof Cymru sy'n cynnwys gwybodaeth am yr henebion hanesyddol sy'n gysylltiedig â phobl dduon dylanwadol eraill o orffennol Cymru.

(Dyma fersiwn wedi'i olygu o erthygl a ymddangosodd yn flaenorol yng nghylchgrawn Etifeddiaeth y Cymry aelodau Cadw).

Hanes Pobl Dduon yng Nghymru

Dyma rai ffigurau enwog eraill yn hanes Cymru a'r henebion rhestredig sy'n gysylltiedig â nhw.

Cymru a'i Threftadaeth Ddu

John Ystumllyn
John Ystumllyn (d. 1786) yw'r Cymro du cyntaf y mae ei fywyd wedi'i ddogfennu'n dda mewn hanes. Wedi iddo gael ei gaethiwo pan oedd yn blentyn, daeth yn was yn nhŷ Ystumllyn yng Nghricieth gan ddysgu Cymraeg a Saesneg. Roedd yn ddigon o ddyn rhydd yng Nghymru i golli ei swydd wedi iddo redeg i ffwrdd gyda morwyn i briodi. Mae ei garreg fedd restredig yn y fynwent yn Eglwys Sant Cynhaearn yn Ystumllyn, ac mae arysgrif arni gan y bardd Dafydd Siôn Siâms yn cofnodi mai ei fan geni oedd India, sy'n anghywir.
Frances Batty Shand
Frances Batty Shand (c. 1815–85) Ganed yn Jamaica, fe'i magwyd yn yr Alban ac roedd yn byw yn 13 Plas Windsor yng Nghaerdydd Fictoraidd. Roedd yn ferch i berchennog planhigfa a'i howsgiper ddu, a sefydlodd weithdy bach yn Nhreganna lle gallai cardotwyr dall di-waith wehyddu basgedi a ddefnyddiwyd mewn llongau glo. Tyfodd hyn i fod yn Sefydliad y Deillion Caerdydd, a elwir heddiw yn Sight Life, ac sy'n helpu pobl ddall a phobl â nam ar eu golwg ledled de Cymru.
Nathaniel Wells
Nathaniel Wells (1779-1852) Ganed ar ynys St Kitts ac ef oedd unig fab i fenyw a oedd yn gaethwas a'i pherchennog o Gymru. Ar ôl etifeddu ffortiwn a phlanhigfeydd ei dad (caethweision a phopeth arall), prynodd stad Piercefield - safle Cae Ras Cas-gwent erbyn hyn- ac roedd yn byw bywyd gŵr bonheddig uchel ei barch. Ailadeiladodd waliau a phorthdai'r stad ac ychwanegodd dŵr i eglwys y plwyf. Roedd yn Ustus Sir Fynwy ac yna'n Siryf Sir Fynwy ym 1818.