Difrod i henebion cofrestredig

Mae’n drosedd dinistrio neu ddifrodi heneb gofrestredig heb gydsyniad heneb gofrestredig. Y person sy’n comisiynu neu’n gwneud y gwaith sy’n gyfrifol am osgoi difrodi heneb gofrestredig. Gellir erlyn unrhyw un a geir yn euog o ddinistrio neu o ddifrodi heneb gofrestredig.

Hefyd, mae’n drosedd gwneud gwaith heb gydsyniad heneb gofrestredig. Ni fydd peidio â gwybod am statws neu leoliad heneb gofrestredig yn amddiffyniad oni bai eich bod yn gallu profi ichi gymryd pob cam rhesymol i weld a fyddai’r gwaith yn effeithio ar heneb gofrestredig. Caniateir amddiffyniad hefyd ar gyfer gwaith y mae angen ei wneud ar fyrder er budd iechyd a diogelwch, ar yr amod ei fod yn gyfyngedig i’r isafswm o fesurau sy’n ofynnol a bod Gweinidogion Cymru yn cael eu hysbysu’n ysgrifenedig cyn gynted ag y bo hynny’n rhesymol ymarferol.

Rhag ichi wneud gwaith heb ei awdurdodi, mae’n bwysig eich bod yn gwybod am leoliad a manylion yr holl henebion cofrestredig sydd ar eich tir, a deall hyd a lled y tir sydd wedi’i gofrestru. Trowch at fapiau Cof Cymru — Asedau Hanesyddol Cenedlaethol Cymru — cronfa ddata ar-lein Cadw.

Dylai unrhyw un sy’n gwneud gwaith adeiladu neu waith mawr arall sy’n golygu aflonyddu’r tir ddefnyddio Cof Cymru i gadarnhau nad oes henebion cofrestredig yn yr ardal lle byddwch yn gweithio.

Os gwelwch i ddifrod sydd heb ei awdurdodi gael ei wneud i’ch heneb gofrestredig, cysylltwch â Cadw ar unwaith. Bydd Cadw yn ymchwilio i unrhyw adroddiad bod difrod wedi’i wneud i heneb gofrestredig. Lle profir bod difrod wedi’i wneud, bydd Cadw’n dweud wrth yr heddlu fydd yn cynnal eu hymchwiliad eu hunain i gasglu tystiolaeth i Wasanaeth Erlyn y Goron ei hystyried. Gwasanaeth Erlyn y Goron fydd yn penderfynu a ddylid erlyn neu beidio.

Dirwy yw’r gosb am greu difrod neu ddinistr ond os cawsant eu gwneud yn fwriadol neu’n ddi-hid, gellid carcharu’r sawl sy’n euog.

O dan amgylchiadau eithriadol, bydd modd gofyn am gydsyniad ôl-weithredol er mwyn cael cadw gwaith heb ei awdurdodi. Mater fel y gwêl Gweinidogion Cymru yn dda yw cydsyniad o’r fath. Yn ymarferol, dim ond mewn sefyllfaoedd lle mae’r gwaith o fudd i’r heneb y gall hynny ddigwydd.

Mae’n annhebygol iawn y gallai cydsyniad ôl-weithredol gael ei roi am waith a gafodd effaith negyddol ar heneb gofrestredig. Mae hynny’n golygu y gallech dal gael eich erlyn a/neu wynebu camau gorfodi, neu’r ddau, am wneud y gwaith. Yr un yw’r broses ymgeisio â’r honno am gydsyniad heneb gofrestredig.

Os delir rhywun yn difrodi heneb gofrestredig, mae gan Cadw’r pŵer i roi hysbysiad stop dros dro iddo a fydd yn para hyd at 28 diwrnod. Yn ystod y cyfnod hwn, bydd Cadw’n gweithio gyda pherchennog yr heneb i ymchwilio i’r difrod a’i asesu, a chytuno ar blan i’w gywiro.

Os rhoddir hysbysiad stop dros dro ichi, rhaid ichi roi’r gorau i’r gwaith ar unwaith am y cyfnod a nodir ar yr hysbysiad. Mae’n drosedd peidio â chydymffurfio â hysbysiad stop dros dro, a gellir eich dirwyo am beidio. Byddai hynny’n ychwanegol at y drosedd wreiddiol o wneud gwaith heb ei awdurdodi.

Ar ôl i Cadw gynnal ei ymchwiliad, ond cyn diwedd cyfnod yr hysbysiad stop dros dro, gallai Cadw roi hysbysiad gorfodi ysgrifenedig. Bydd hwnnw’n nodi’r gwaith y bydd angen ei wneud i atgyweirio neu liniaru’r difrod ac i warchod yr heneb a’i gwneud yn sefydlog.

Os oes gwaith heb ei awdurdodi wedi’i wneud sydd wedi difrodi heneb gofrestredig, gall Cadw roi hysbysiad gorfodi i’r perchennog neu’r bobl sy’n gyfrifol am y difrod.58 Bydd yr hysbysiad gorfodi’n nodi’r hyn sydd angen ei wneud i atgyweirio’r difrod. Gallai hynny amrywio yn ôl natur yr heneb a’r math o ddifrod. Fel arfer, bydd yn cynnwys ymchwiliad archaeolegol i adfer a chofnodi tystiolaeth hanesyddol a naill ai sefydlogi neu adfer yr heneb i’w chyflwr gwreiddiol.

Os ydych yn cael hysbysiad gorfodi, bydd yn cynnwys amserlen ar gyfer cwblhau’r gwaith a bydd yn rhaid ichi gadw ati. Mae’n drosedd peidio â chydymffurfio â’r hysbysiad. Os na chymerir y camau gofynnol yn y cyfnod hwn, gallai Cadw ddewis gwneud y gwaith ei hun a chodi am y costau ar y perchennog.

Mae Cadw yn cyhoeddi’r holl hysbysiadau gorfodi y mae wedi’u rhoi mewn cysylltiad â henebion cofrestredig ar ei wefan.

Gall Cadw neu asiant awdurdodedig ddod i archwilio’ch heneb gofrestredig ar unrhyw adeg resymol i:

• weld ei chyflwr

• gweld a oes gwaith heb ei awdurdodi wedi’i wneud ac a fu difrod cysylltiedig

• ystyried cais am gydsyniad heneb gofrestredig, neu newid neu ddirymu cydsyniad

• cadw golwg ar waith a ganiatawyd wrth iddo gael ei wneud ac ar ôl ei gwblhau, i wneud yn siŵr y cydymffurfir â’r amodau

• archwilio a chofnodi unrhyw beth o ddiddordeb archaeolegol neu hanesyddol y cafwyd hyd iddo wrth wneud y gwaith a ganiatawyd.

Gyda chaniatâd y perchennog a’r meddiannydd, caiff person sydd wedi’i awdurdodi gan Weinidogion Cymru godi a chynnal byrddau gwybodaeth a physt marcio ar neu wrth safle’r heneb gofrestredig i’w diogelu rhag difrod damweiniol neu fwriadol.