Castell Trefaldwyn

Yn fwy na swm ei rannau

Trefaldwyn yw un o’r cestyll sydd, hyd yn oed mewn adfail, yn cadw awyrgylch a phresenoldeb pwerus sy’n codi y tu hwnt i’w gyflwr presennol. Efallai mai ei leoliad sy’n gyfrifol am hynny, ar glegyr serth uwchben tref Sioraidd ddel gyda golygfeydd pellgyrhaeddol ar draws ffin Cymru. Dechreuwyd ei adeiladu tua 1223 yn ôl gorchymyn Harri III mewn ymateb i bŵer cynyddol tywysog brodorol Cymru, Llywelyn ap Iorwerth (Llywelyn Fawr); cymerodd castell carreg Trefaldwyn le caer bren gerllaw o’r enw Hen Domen. Yn sefyll ar ei gefnen greigiog, roedd y gaer newydd hon yn llawer cadarnach ac yn fwy soffistigedig, gyda chwrt mewnol o garreg, ffynnon, ffosydd amddiffynnol dofn a phontydd codi’n eu croesi, a thref furiog.

Defnyddiwyd y castell yn barhaus am ganrifoedd, gan oroesi ymosodiadau gan Llywelyn ym 1228 a 1231 a mab Llywelyn, Dafydd, ym 1245. Daeth y castell i ben yn y pen draw yn ystod y Rhyfel Cartref, pan gwympodd i’r Seneddwyr ac fe’i dymchwelwyd ym 1649, gan adael dim ond y tyrrau brau a’r waliau isel sy’n sefyll heddiw.